<უკან დაბრუნება

მარიამ ბეჟიტაშვილი

ქრისტიანული ძეგლები ინგუშეთში

ჟურნალი “ისტორიანი”, 2012 წლის მაისის ნომერი N5/17

http://www.kvirispalitra.ge/history/12842-qristianuli-dzeglebi-ingushethshi.html

კავკასია ყოველთვის წარმოადგენდა რთული პოლიტიკურ-კულტურული ძვრების ეპიცენტრს. ეროვნული, სარწმუნოებრივი და ენობრივი მრავალფეროვნება დღეს დიდ ინტერესსა და ყურადღებას იწვევს, მაგრამ ამგვარი სიჭრელე ისტორიულად არ დასტურდება რელიგიურ ოიკუმენეში (საეკლესო მოძრაობა, რომლის მიზანია ყველა ქრისტიანული ეკლესიის გაერთიანება). იმის არგუმენტად, რომ შუა საუკუნეების პანკავკასიურ იმპერიაში კონფესიონალური თვითშეგნება საერთო იყო, ასახელებენ ქრისტიანული არქიტექტურის ძეგლების სიმრავლეს. თანამედროვე ჩრდილოეთ კავკასიის (განსაკუთრებით ინგუშეთის) ქრისტიანული ტოპონიმიკა და გაუქმებული სამლოცველოები მართლაც გვაფიქრებინებს ამაზე, თუ რატომ გაიყარნენ ბიბლიური თარგამოსის ძეთა, "გმირთა ძლიერთა და სახელოვანთა" შთამომავლები...

ვაინახები (ინგუშები და ჩეჩნები), ისტორიულ წყაროებში დურძუკ/ღლიღვ/ქისტების სახელით ცნობილი, აღმოსავლურქართული სახელმწიფოებრიობის გარიჟრაჟზე უკვე მჭიდრო ურთიერთობაში უნდა ყოფილიყვნენ ქართველებთან. კულტურასთან ზიარებაც ამ დროიდან უნდა დაწყებულიყო. ლეონტი მროველიც ქართლის სახელმწიფოს პირველ ნაბიჯებს მათთან კავშირში აღწერს. დურძუკეთი წარმოადგენდა თავშესაფარს გარეშე მტრების წინააღმდეგ მებრძოლი მეფე ფარნავაზისთვის. ქართლის პირველი დედოფალიც ვაინახი იყო. ცნობები ამ ურთიერთობათა შესახებ, ფარნავაზის დროიდან მოყოლებული, თანდათან მრავლდება. დურძუკები როგორც გარეშე მტრების წინააღმდეგ, ასევე საქართველოში მიმდინარე ბრძოლებში ხშირად მონაწილეობენ.

ისინი იბრძვიან საურმაგ მეფისთვის ტახტის დასაბრუნებლად, მითრიდატე VI-ის სამხედრო კოალიციაში რომაელ დამპყრობთა წინააღმდეგ, იბერთა მეფეების, აზორკისა და არმაზელის მოწვევით - სომხეთის მეფე არტაშანის წინააღმდეგ და ფარსმან II-ის მეფობის დროსაც. კარგად ჩანს, რომ ქართლის პოლიტიკურ მესვეურებს მთა ადრევე იმ ადგილად ეგულებოდათ, რომელიც საჭიროების შემთხვევაში დამხმარე ძალას მიაწვდიდა ბარს. ამასთან, ეკონომიკური ფაქტორიც მნიშვნელოვნად აპირობებდა კავკასიის ბარისა და მთის ურთიერთობას და საბოლოო ჯამში, მთისა და ბარის ერთ ეკონომიკურ და ეთნოკულტურულ ორგანიზმად ჩამოყალიბებას. IV საუკუნიდან ქართლის სამეფომ გააძლიერა კავკასიის ზეკარების კონტროლი და შესაბამისად, პოლიტიკური გავლენა ჩრდილოეთ კავკასიის მთიელებზე მათზე ხარკის დაწესებით, ამას მთიელები შინაგანი სოციალურ-კულტურული ინსტიტუტების ხელყოფად მიიჩნევდნენ და განდგომითა და აჯანყებით პასუხობდნენ.

მთიანეთის საბოლოო შემომტკიცებისთვის ყველაზე ძლიერი იარაღი მაინც რელიგია გამოდგა, მაგრამ ამ გზის გავლა მხოლოდ "სახარებითა და ჯუარითა პატიოსნით" ვერ მოხერხდა და ჯერ მირიან მეფემ, შემდეგ კი, მისმა მემკვიდრე ბაქარმა წარმართა მახვილი, "ძლევით შემუსრნა კერპნი მათნი და მოაქცივნა უმრავლესნი კავკასიანნი, რომელნიც ვერ მოექცივნეს მამასა მისსა". ქართლის მეფეთა მიერ ჩრდილოეთ კავკასიის მთიანეთისადმი მიზანდასახული პოლიტიკური კურსი ვახტანგ გორგასლის დროს საბოლოოდ განხორციელდა, მაგრამ შემდგომში, როცა კავკასიონის სანაპირო სასანიდების გაუთავებელი ბრძოლების ასპარეზად იქცა, ქართველებს კავკასიელ ტომთა დახმარება მოესპო. კავშირი მხოლოდ გუარამ ერისმთავრის დროს განახლდა. საქართველოსა და ჩრდილოეთ კავკასიის გაერთიანების საქმე დავით აღმაშენებელმა აღასრულა და შექმნა დარიალის ეპოქალური "გზა მშვიდობისა".

მონღოლთა და შემდეგ თემურ ლენგის შემოსევებმა ამ ურთიერთობათა განვითარებას ყოველმხრივ შეუშალა ხელი. ერთიანი საქართველოს პოლიტიკურად დაშლის შემდეგ "ღლიღვ-დურძუკნი არიან ნაწილსა შინა კახეთისასა კავკასიის მთასა შინა მცხოვრებელნი". ერეკლე II-სა და თეიმურაზ II-თან ერთად იბრძვიან ვაინახები 1750 წელს ყიზილბაშური სახანოების, ხოლო 1754 წელს - ნურსალბეგის წინააღმდეგ, 1769-74 წლებში - რუსეთ-თურქეთის ომში, 1778 წელს - ერევანზე ლაშქრობისას, 1785 წელს კი ომარხან ავარიელის შემოსევის დროს. ერეკლესთვის ვაინახი ხალხი იყო სამხედრო ლაშქრის შევსების მუდმივი წყარო და ბარიერი ქვეყნის განაპირა მხარეებში დაღესტნელ მეკობრეთა წინააღმდეგ. ქართული სამეფოების საბოლოო გაუქმებამ და რუსეთის ანექსიამ ორივე ხალხი დეზინტეგრაციის გზით წაიყვანა, მეტიც - დღემდე მშვიდობიანი და გაერთიანებული კავკასიის წადილით აცხოვრებს.

ადვილი მისახვედრია, რამდენად მნიშვნელოვანი და მრავლის მთქმელია ქართველებისა და ვაინახების კულტურულ-სარწმუნოებრივი ურთიერთობის მოწმე ძეგლები, - გამოკვეთილად საქართველოს კოშკურ კულტურაში, სამლოცველო ტაძრების სახით კი მთელ ჩეჩნეთ-ინგუშეთში. სწორედ ქართულქრისტიანული ძეგლების არსებობა აფიქრებინებდა ამ რეგიონში XIX საუკუნის უკლებლივ ყველა მოგზაურსა და მკვლევარს, რომ ინგუშების (თვითსახელწოდება - ღალღა) ნაწილი ქრისტიანულ სარწმუნოებას გარეგნულად აღიარებდა. მაგრამ იქ უკვე ხელახალი რელიგიური მოქცევა მიმდინარეობდა. ჯერ შეიხი მანსური, მოლა მუჰამედ-იარაგელი (1794-1832), ჰამზათ-ბეგი (1789-1834) და შემდეგ იმამი შამილი (1799-1871 წწ.) ეცადნენ ისლამური რელიგიით აღბეჭდილი ერთობის შექმნას (მიურიდიზმით კონსოლიდირებული თეოკრატიული სახელმწიფო - იმამატი). ახალი რელიგია დასაწყისში სრულიად ეკლექტიკური იყო და სტიქიურად ჩამოყალიბებულ რწმენას წარმოადგენდა, მაგრამ ერის გადარჩენის სხვა მექანიზმი არ არსებობდა.

გადაშენების საფრთხე აშკარად იმუქრებოდა რუსეთის ჭრელაჭრულა პროექტებიდან: ეთნოწმენდა და გენოციდი, სამხედრო გამარჯვებებით დამორჩილებულ ტერიტორიებზე ლიბერალური სოციალ-ეკონომიკური პოლიტიკის წარმართვა, ქმედითი ეკონომიკურ-ფსიქოლოგიური მეთოდების გამოყენება, დამორჩილებულ მთიელებში რუსული "ფუფუნებითი ცხოვრების წესის დანერგვა სამოვრის მეშვეობით", განათლებული კოლონიური ადმინისტრაცია, დაპყრობილ ტომთა ველიკორუსული ცხოვრების ბრძმედში წრთობა და სხვ. მოკლედ რომ ვთქვათ, ისლამის დამკვიდრებისთვის კავკასიაში საჭირო იყო: 1) ნიადაგის არსებობა, რის მთავარ აქტორსაც XV საუკუნიდან წარმოადგენდა თემურ ლენგი და 2) მასების შესაფერისი განწყობა, რაც თავისი ძალმომრეობით შექმნა რუსეთის პოლიტიკამ საკმარისზე მეტი დოზით... დღეს ისლამი უკვე ჩრდილოეთ კავკასიელთა ეთნიკურობის მნიშვნელოვანი მარკერია და შესამჩნევია, რომ როგორც ისტორიულად, ახლაც რელიგია ისევ პოლიტიზებულია.

ჩრდილოეთ კავკასიაში დღეს 3500 რელიგიური ორგანიზაცია მოქმედებს. მართლმადიდებლებსა და ბუდისტებს შორის ჭეშმარიტ მორწმუნეთა რაოდენობა მხოლოდ 10-15%-ია, მუსლიმური მრწამსის - 60%, მოსახლეობის დანარჩენი ნაწილი კი ნაკლები რელიგიურობით გამოირჩევა. საინტერესოა, როგორ, რამდენად შეცვალა ისლამმა კავკასიის მთიელთა კულტურულ-პოლიტიკური ორბიტა? რა კვალი დატოვა ქრისტიანობის იმპულსებმა მათი და კონკრეტულად, ვაინახი ხალხის ისტორიაში?

ჩეჩნეთ-ინგუშეთში ქრისტიანული რელიგიის გავრცელება VII-VIII საუკუნეებში იწყება ქართველი მეფე-მთავრების მიერ. ქართველ მისიონერებს შეჰქონდათ სასულიერო წიგნები (იოანე ბაგრატიონის ცნობით, ძურძუკებმა და ღლიღვებმა კარგად იცოდნენ ქართული ენა, ხოლო აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელებმა - ქისტური), აშენებდნენ ეკლესიებს. პატრიარქ ექვთიმეს თავად შემოუვლია და შეუსწავლია ეს კუთხე. ქრისტიანობის კვალი კარგად იკითხება ეთნოგრაფიაში, წეს-ჩვეულებებსა და რელიგიურ დღესასწაულებში. დღეს ქართული ეტიმოლოგია 35 ძეგლს ემჩნევა. ბევრია საკულტო ნაგებობაც. აღსანიშნავია სვანური კოშკებისა და შიდა ქართლის დარბაზული ტიპის მსგავსი ნაგებობები. ჩეჩნეთ-ინგუშეთის მთელი ტერიტორია დაფარულია ქართული ქრისტიანული წარმომავლობის ტოპონიმებითა და გაუქმებული სამლოცველოებით, ერთ-ერთი ასეთია "თუშოლი" (თიშუოლ/თიშოლ/თიშლ, რომელიც ალექსი ჭინჭარაულის აზრით, გახლავთ ვაინახური ენების კანონზომიერებით გადასხვაფერებული ქართული ღმრთის მშობელი) და "ბარამ-ტაში" ("მარიამის ქვა"). ინგუშეთში, მდინარე ასას ხეობაში გვხვდება ქრისტიანული ეკლესიები: გალ-ერდი, ალბი-ერდი, მაგი-ერდი და ყველაზე დიდი მათ შორის - თხაბა-ერდი/ტყობა-ერდი.

1781 წლიდან მოყოლებული, არაერთი მკვლევარი დაინტერესებულა ტყობა-ერდის ტაძრით. ის მდებარეობს თარგიმის ქვაბულის ცენტრალურ ნაწილში სოფელ ხაირახის მახლობლად, წარმოადგენს სამეკლესიან ბაზილიკას და ქართული ძეგლების მსგავსად, ორიენტირებულია ჩრდილოეთ-აღმოსავლეთით. ტაძარი IX საუკუნემდე არსებული ნაგებობის საძირკველზეა აგებული, მაგრამ როგორც ჩანს, რამდენჯერმე გადაკეთდა. მთავარი ეკლესიის ინტერიერსა და სამხრეთის ფასადზე ინგუშეთის ეროვნული ხუროთმოძღვრების ელემენტებიცაა, გამორჩეული ორიგინალური დეკორითა და ჩუქურთმებით. როგორც ფასადის მხარეს, ისე ინტერიერში, შირიმის ქვის ბლოკებზე ამოკვეთილია ადამიანისა და ცხოველების რელიეფური გამოსახულებანი. ყველაზე მნიშვნელოვანი კი, რაც ამ ნატაძრალს უკავშირდება, არის ძველქართულდამწერლობიანი სამშენებლო კერამიკა - ბრტყელი და ღარისებრი კრამიტები. ამ წარწერებში მოხსენიებული "არსენი მ"-ის არსენ მამამთავრად ახსნის საფუძველზე და იმის გათვალისწინებით, რომ წარწერათა პალეოგრაფიული და ტაძრის არქეოლოგიურ-ხელოვნებათმცოდნეობითი მონაცემები X საუკუნის II ნახევრისა და X-XI საუკუნეების მიჯნისკენ მიუთითებს, არქეოლოგი და კავკასიოლოგი გივი ღამბაშიძე ასკვნის, რომ მისი აღმშენებლობა ქართლის კათალიკოს არსენ II-ის (955-980 წწ.) სახელს უკავშირდება. ტაძრის აღშენების ვითარებაც გამხელილია დასავლეთის ფასადის რელიეფზე:

ქრისტესგან მარცხნივ ექსპრესიულად გამოსახულ ფიგურას ცალ ხელში ჯვარი უჭირავს, მეორეში - მახვილი. ეს მართლაც საპროგრამო გამოსახულება საუკეთესოდ გადმოგვცემს ქართველ პოლიტიკურ მესვეურთა კრედოს. ძალდატანება რწმენის დანერგვის ფეხდაფეხ მიაბიჯებს...

ალბი-ერდის ტაძარი ცენტრალურ, ბუდეინგუშეთში, ხამხის საზოგადოებაში მდებარეობს (მეორე ნაპირთან მიტოვებულ სოფელ თარგიმშიც არის ქრისტიანული ეკლესიის ნანგრევი). ბაშირ დალგათი ძეგლის სახელს მის მშენებელს უკავშირებს. მიმდებარე სოფლებიდან ის განცალკევებით დგას, ფერდობის შუა წელზე, ნახევარი კილომეტრის დაშორებით უახლოესი ნასოფლარიდან. ტაძარი დღეს დაზიანებული კედლების სახითაა მოღწეული. მისი ცენტრალური ნაწილი წარმოადგენს წაგრძელებულ, დარბაზული ტიპის ნაგებობას. ეკლესიის ქვეშ დაახლოებით ორი მეტრის სიმაღლის საძვალეა. აღსანიშნავია, რომ ცენტრალური დარბაზის სამხრეთ კედელზე ორი პილასტრის ნაშთია, რომელთა თაღში გადმოსაყვანადაც ქართული გამომწვარი აგურია გამოყენებული. ალბი-ერდი ერთადერთი ტაძარია აქ, რომელშიც შემორჩენილია მხატვრობა-შელესილობის მკრთალი კვალი, გაირჩევა რამდენიმე შარავანდის მოხაზულობა, ფიგურათა დეტალები, შუა საუკუნეების კედლის მხატვრობის ლურჯ-მოყავისფრო შეფერილობა. ეს ყველაფერი გამოცდილი მხატვრის ხელზე მიანიშნებს.

სინკრეტული (რელიგიის ფორმა, რომელშიც გაერთიანებულია სხვადასხვა რელიგიათა ელემენტები) რწმენის საფუძველზე შექმნილი ტიპური ნაგებობებია გალ-ერდი და დელიტეს (დოლტე) საკულტო შენობა.

ჩეი-ლამის ქედის ძირში, მდინარე ასასა და დარიალის მაკავშირებელი ისტორიული გზის მახლობლად, სოფელ ყართში მდებარეობს დელიტე/დოლტეს საკულტო ნაგებობა (უზენაესი ღვთაების დელის/დეალის სახელიდან, -ტე ნიშნავს მწვერვალს). ის კავკასიის ეტალონური ტაძრებისგან განსხვავებულია, კლასიკური ქრისტიანული ხუროთმოძღვრებისთვის შეუსაბამო, ნაკლებსიმეტრიული, ფიქლისსაფეხურიანი ორფერდა სახურავით, თაღოვანი შესასვლელით სამხრეთიდან. შიდა სივრცეში ორი შეკიდული თაღია და სამსვეტიანი საკურთხეველი (ნიში), რომლის სიღრმეში, ისევე როგორც გარე ფასადების წყობაში, გამოყვანილია დიდი ზომის გოლგოთიანი ჯვრები (მდინარე ასას ზემო წელზე რამდენიმე ციხესიმაგრის კოშკებზეც გვხვდება ეს ნიშნები. საყურადღებოა, რომ XVIII საუკუნეში ასეთი კოშკების მშენებლობა წყდება!). რკინის ჯვრები ნაგებობის სახურავზეც (ორქანობიანი, საფეხურისებური) ყოფილა აღმართული XIX საუკუნეშიც კი. ზოგი ამ ტაძარს პირველყოფილ-წარმართული კერპმსახურების კერად მიიჩნევს, ზოგი XIII-XIV საუკუნეების წმინდა ინგუშურ წარმართულ ნაგებობად, ზოგი კი გვიანი შუა საუკუნეების ქრისტიანულ სამლოცველოდ და ქართულ ანალოგიასაც (დოლისყანის ძველი ტაძარი ჭოროხის ხეობაში) უძებნის. ეს ძეგლი, როგორც ჩანს, ძალიან გამარტივებული საკულტო ნაგებობა იყო ქრისტიანული ტაძრის ფუნქციით, რაც ლოგიკურია რუსი ელჩების აღწერებიდან გამომდინარე. ნორმების რღვევა კი არაკვალიფიციურმა ხელოსნებმა, ან წინამორბედ წარმართულ სამლოცველოსთან განზრახ მიმსგავსებამ გამოიწვიეს.

გალ-ერდი მდებარეობს სოფელ ეგენტის მეზობლად წყალგამყოფ ქედზე. ძეგლი იმდენად დაზიანებულია, პირვანდელ ფორმაზე დაბეჯითებით საუბარი შეუძლებელია. მას მხოლოდ ვსევოლოდ მილერის ჩანაწერებით აღადგენენ სქემატურად. ნაგებობის ზედა ნაწილი ჩამოქცეულია, გალავნის კედლიდანაც მხოლოდ საძირკვლის ფრაგმენტებია დარჩენილი. ამ ძეგლის შესახებ პირველი ცნობა მოცემულია ინგუშებსა და რუსებს შორის 1810 წელს დადებულ ხელშეკრულებაში, რასაც სწორედ გალ-ერდიზე ფიცით განამტკიცებდნენ ინგუშები. მკვლევარ ანდრეი შეგრენის 1846 წლის ჩანაწერები ადასტურებს, რომ ინგუშები დიდ პატივს სცემდნენ ამ ტაძარს, ახალ წელს აქ ხდებოდა ქადაგად დავარდნა, ანთებდნენ სანთლებს(!) და სწირავდნენ მსხვერპლს. კედლების პარალელიზმის დარღვევა, თუ მარტივად გადაწყვეტილი სახურავი (ერთქანობიანი) და სხვ. თვალსაჩინოს ხდის, რომ ადგილობრივ ხალხურ სამშენებლო ხელოვნებას შეერწყა ქართული არქიტექტურა, რომ უფრო გასაგები და მისაღები ყოფილიყო მთიელთათვის.

საქართველოს გავლენით შექმნილ ქრისტიანულ ძეგლებად მიიჩნევენ ასევე, მიატარ-დელასა და მაგო-ერდას.

ამ ძეგლების შემორჩენილი კონსტრუქციების, არქიტექტურული პროფილების სიმკვეთრე, ხეობათა და მთის გზების გადაკვეთაზე მშვენივრად მოძებნილი განლაგება, ქართული მასალების გამოყენება მშენებლობაში და განზომილება უთუოდ მიუთითებს მათ განსაკუთრებულ მნიშვნელობაზე. ეჭვშეუტანელია კავკასიის მთიან ნაწილში ქრისტიანობის შეღწევა და მთელი შუა საუკუნეების განმავლობაში ქართულ-ინგუშური მჭიდრო ურთიერთობების არსებობა. ეს ეთნიკური ერთობა ვითარდებოდა პანკავკასიური იმპერიის ფარგლებში და სწორედ ეს ძეგლებია ამ იმპერიის მასშტაბით ქართული კულტურის ექსპანსიის დასტური. ზოგი დაბეჯითებით ამტკიცებს, რომ ამ ძეგლების შექმნის პერიოდში კავკასიონის მთიელთა კონფესიონალური თვითშეგნება მნიშვნელოვნად ქრისტიანულიც კი იყო და რომ ვაინახთა ნაწილმა გვიანობამდე შეინარჩუნა ქრისტიანული ეკლესიისადმი თავისი კუთვნილების შეგნება.

ჩეჩენი ტოპონიმისტი აჰმად სულეიმანოვი წერს: "ხილდეხაში (წყალსიქითი) 1944 წლამდე (!) იყო სოფელი ქერისტიე, სადაც ყველაზე გვიან მიიიღეს მუსლიმანობა. ამ სოფლის შესახებ ამბობდნენ, ქრისტიანობის ცენტრი იყოო. ინგუშები რომ უკვე ტრადიციად ქცეულ რწმენით ჩვეულებებსა და სიმბოლოებს პატივისცემით ერთგულობდნენ, ამის კარგი მაგალითია მათ ოჯახებში აღმოჩენილი, პერგამენტზე ქართული ენით დაწერილი სასულიერო ტექსტები, რომელსაც თაობიდან თაობას გადასცემდნენ და ინახავდნენ წმინდა განძივით. ერთ ფაქტს მოვიყვანთ მაგალითად. X საუკუნის გიორგი მთაწმინდელისეული ქართული ფსალმუნის ფურცლებს მიაკვლიეს ნაზრანში, 80 წლის აბდულვაჰაპ ელჯარკიევთან, ვისაც XX საუკუნის დასაწყისში მაგი-ერდის საგვარეულო სამლოცველოში აღმოუჩენია ეს განძი და, მაჰმადიან კაცს, უბით უტარებია 13 წლის განმავლობაში შუა აზიის ტრამალებში გადასახლების დროს".

ეს ემოციური ფაქტი ნათლად აჩვენებს, რომ ბედის უკუღმართობით გამოწვეული კონფესიური სხვაობა არ შეიძლება ინგუშებისა და ქართველების ურთიერთობაში დამაბრკოლებელი იყოს...

• ჩრდილოეთ კავკასიის ქართული ძეგლები