<უკან დაბრუნება

ა.ჩიქობავა, ქართულ - ხუნძური წარწერა XIV საუკუნის დაღისტნიდან, სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის საქართველოს ფილიალის მოამბე, ტ.I, №4, თბ., 1940, გვ.321-327

(წინასწარი ცნობა)

წარწერა ამოკვეთილია თეთრი თლილი ქვის ჯვარზე, რომელიც ინახება დაღისტნის ცენტრალურ მუზეუმში, ქალაქ მახაჩ-ყალაში. მასზე მიგვითითა ხსენებული მუზეუმის ფონდების გამგემ ამხ. ვალენტინა სოკოლოვამ, როცა 1939 წლის ივნისში მუზეუმში მოვიკითხეთ (ამხ.შაიაბუდინ მიქაილოვის ჩვენებით) უცნობი წარწერა: "გვაქვს სომხური წარწერა, თუ გაინტრესებთო". ჯვარი პატარაა: სიმაღლე - 22 1/3 სანრ., განი - 17 სანტ.; სამივე ფრთა სამწვერიანია; მარცხენა ფრთის ქვედა ნაწილი ჩამოტეხილია. მუზეუმს ჯვარი გადასცემია ბუინაქსკის ანტირელიგიური მუზეუმიდან უკანასკნელის ლიკვიდაციასთან დაკავშირებით (1933 წ.); სხვა ცნობები მუზეუმს არ მოეპოვება. ჯვარს სრულებით არ ეტყობა ატმოსფერული ზეგავლენა: ჩანს, ის შენობის შიგნით ყოფილა აღმართული, წარწერა 11 სტრიქონს შეიცავს; შესრულებულია ასომთავრულად (ქართული ტექსტი) და ნუსხურად (ხუნძური ტექსტი); შიგადაშიგ ასმოთავრულში ნუსხური დამწერლობის ასოებიც ურევია (უფრო იშვიათად - პირუკუ). ტექსტში ხშირია ორწერტილი და ქარაგმები; ქარაგმები ხუნძურ ნაწილში მხოლოდ ერთგანაა გამოყენებული: ხუნძურ ტექსტზეა ყურადღება გამახვილებული.

წარწერის ტექსტი:

უცვლელად: ჯრი'ქე

შ'ეთ'ე წ

ო'თ'ე: წ'ო

სარკელი: წობთეგ

ქარაგმების გახსნით:

ჯოხარი ქრისტე

შეიწყალე თეოდორე წმი-

დაო თეოდორე: წმიდაო

სარკელი: წობთეგ

უცვლელად:

ი:ბოტბ: ჩაჰლტა: რა...

ვ:ჩ`ჰე

სიტა

ა`ნ: ო`

:ღ`ო: ჩნო

გაბრლი

დაიცოვნ

ქარაგმების გახსნით:

ი: ბოტბ: ჩაჰლტა: რა

ვ: ჩ`ჰე¹

სიტა

ამინ: ოვფალო

:ღმერთო: ჩუენო

გაბრიელი

დაიცოვებ.

როგორც აქედან ჩანს, თავი და ბოლო წარმოგვიდგენს ქართული ტექსტს, ამგვარი შემთხვევისათვის ტრაფარეტულს, ოღონდ ყურადღებას იპყრობს შემდეგი:

ა) პირველი სიტყვა წადობეთში კი არაა (ჯუარო), არამედ - სახელობითში: აქ დასახელებაა იმისა, რაც ჩვეულებრივ წარწერებში ნიშნით გადმოიცემა: ჯვრის კულტს ეს შეეფერება [1], [2].

ბ) ჯერ შესაწყალებელი თეოდორეა დასახელებული, მერე - შემწყალებელი წმიდანი; ჩვეულებრივია - პირიქით. წო`თ`ე შეიძლებოდა წობ თეგი-ს განმეორებად მიგვეჩნია - შინაარსით (იხ.ქვემოთ) ეს გამართლებული იქნებოდა, მაგრამ ასეთ შემთხვევაში ქარაგმა მოსალოდნელი არ იყო.

გ) შესავედრებელ წმინდანად სარკელი - ცაა გამოყვანილი. როგორც სპეციალისტებმა განმარტეს, ასეთი წმინდანი ბერძნულმა და რომაულმა ეკლესიამ არ იცოდა. ეს სიტყვა ჩრდილოურ ხაზარულ სამყაროს მოგვაგონებს: სარკელი - “თეთრი სახლი” - Белая Вежа ხაზართა ქალაქია სახელადაა ცნობილი. რა შუაშია წმინდანი? იქნებ ადამიანის სახელადაც იხმარბოდა და ამ სახელის მატარებელთაგანი წმინდანად შერაცხილიც იყო?! ერთ ხუნძურ აულში სარკილ კაცს ერქვაო, გადმომცა ამხ.შ.მიქაილოვმა. ემინკი-ს მეცნ. თანამშრომელმა მ.გუჯეჯიანმა მიგვითითა, სარაკელ სვანურ წყევლის ფორმულაში გვხვდებაო; საკითხი დამატებით ძიებას მოიტოვს.

წარწერის ბოლო ნაწილი გაბრიელის “დაცვას” შესთხოვს უფალს. შესაძლოა ეს იყოს წარწერის ამომჭრელი.

წარწერის შიგნით მოქცეული ფრაზა:

წობთეგი: ბოტბ: ჩაჰლტა: რა ვ: ჩ`ჰე სიტა ხუნძური ჩანს მიუხედავად იმისა, რომ ამჟამად მთლიანად არაა გარკვეული ფრაზის მნიშვნელობა. წობთეგი ორსიტყვიანი გამოთქმაა: წობ - ესაა ხუნძ. წაობ “წყალობა”. თეგი - ხუნძ ლ’ეგი ნატვრითი კილოს ჩვეულებრივი ფორმაა (შდრ.ჭახაგი! გაუმარჯოს! “იცოცხლოს!”) ზმნისგან ლ’ეზე "დება":

წობ თეგი “წყალობა დაიდოს”, “შეწყალებულ იქნეს”; იხ.ამჟამადაც არა უცნობი გამოთქმა: ალლაჰასულ წაობ ლ’ეგი დუდა! - ღვთის წყალობა (დაგედოს) შენ!

ამ ქარაგმის გახსნა ჯერ-ჯერობით არ ხერხდება. აგრეთვე დაზიანებული ადგილის აღდგენა: რ-ის შემდეგ ჩანს ა-ს თავი. ქართულ წარწერაში მაგარი წა გადმოცემულია ჩვეულებრივით, ლატერალურ სპირანტ ლ'-ს კი წარწერის ამომჭრელმა თ შეუფარდა. საინტერესოა, რომ თვით ხუნძურშიც, სახელდობრ, მის ანწუხურ კილოში ლ'—>თ; მაგრამ თეგი-ს თ აქ ზუნძურიდან არ უნდა მომდინარეობდეს (იხ.ქვემოთ). რა...ვ ხუნძური პირველი გრამატიკული კლასის ნიშნით (-ვ) თავდება. აქ იგი მომღეობას უნდა ჰქონდეს დართული. რა ზმნისას? საფიქრებელია, ეს იყოს "დამაშვრალი", "ნამუშაკევი". მაგრამ ჩა გვრჩება აუხსნელი, ლ-ასის წინამავალი ა-ც გვაკლია (ჰა კი შეეძლოთ ჰ-თი გადმოეცათ, - ეს არაა დაბრკოლება); მერე: რ-ს შემდეგ დაზიანებული ადგილი ერთზე მეტ ასოს - ორს თუ სამს - გვავარაუდებინებს. შეიძლებოდა წერტილით გამოყოფილი სიტყვები ცალ-ცალკე დაგვეტოვებინა და რა...ვ დაგვეკავშირებინა ზმნასთან რაღიზე "ბრძოლა", რაღ'ავ=რაღულავ "მებრძოლი", воинственный, მაგრამ მაშინ დაქარგმება უნდა ვივარაუდოთ დაზიანებულ ნაწილში.

ჩაჰლტა შეიძლება იყოს ლოკატივი კითხვაზე სად? (ჩაჰლტა <--- ჩაჰლდა, როგორც ეს ხუნძახის რაიონშია ჩვეულებრივი) და მაშინ ადგილის გარემოებასთან გვექნება საქმე; მაგრამ შეუძლებელი არაა ეს იყოს ჩალთა "საბრძოლო ნაჯახი"; ასეთ შემთხვევაში ის მიეკედლებოდა მომდევნო სიტყვას რაღ`ავ = "რაღულავ". ჩ'ჰე ? ჩაფჴენ (|| ჩაფხენ)- თავდასხმა?

სიტა, თუ წინა სიტყვის ბოლო არაა. სი-ს ლოკატივი იქნება: სი-კოშკი, სიტა (<— სიდა) - კოშკი (კოშკზე). - ტა-თი დაბოლოებული ლოკატივი ისევ ხუნძახურ რაიონზე მიგვითითებს.

ბოტბ.... ეს სიტყვა მოსდევს თეგი-ს; უკანასკნელი ზმნაა და მოითხოვს ლოკატივს ("წყალობა შენდა... მისდა...."); ბოტბ-და || - ტა წარმოების ლოკატივი არაა. მაშასადამე, ბოტბ არ შეიძლება იყოს ის პირი, რომლის შეწყალებას სარკელის შესთხოვენ. აქ ისევ გარემოების აღმნიშვნელ სიტყვასთან უნდა გვქონდეს საქმე. გვერდს ვერ ავუვლით ბო-ს: ბო-ჯარი, მაგრამ ფორმაა გაუგებარი; ბატო-ის არა ზუსტი გადმოცემა თუაა: - "ჯარში"?

ერთი რამ მაინც გამორიცხულია: ბოტბ - სიტყვის ბოლოკიდური ბ მესამე კლას- კატეგორიის ნიშნიანი ლოკატივი (ტიპისა - რუყო-ბ, რუყო-ჲ, რუყო-ვ "სახლში") ვერ იქნება: მიმღეობის ვ (რა...ვ) პირველი კლასისა ამას გამორიცხავს (საერთო წესების თანახმად). ეგევე სამიმღეობო დაბოლოება ცხადყოფს, რომ წარწერა მამაკაცს ეხება და მისთვის შეწყალების გამოთხოვას შეიცავს. როდის არის ამოჭრილი წარწერა? პალეოგრაფიულ თვისებათა მიხედვით იგი XIV საუკუნეს ვერ გადმოსცილდება; ისტორიული კონტექსტიც ამას უჭერს მხარს: თემურ ლენგის შემდეგდროიდელ დაღისტანში ამგვარი ძეგლის აღმართვა სავარაუდებელი არაა, მეთოთხმეტე საუკუნეში კი ეკლესიაც კი აშენებულა შიგნით დაღისტანში, ხუნძურ ყოისუს ხეობაში, დათუნში, ხუნძახის რაიონის სამხრეთით. შმილის მდივნის ჰაჯი ალი ჭუხელის ცნობით დათუნისა ეკლესია 1363 წელს აუგიათ ქართველებს (თლილი ქვის ეკლესია დღემდის დარჩენილა). ჰაჯი ალის ცნობას ზოგადად უდგება "ჟამთა აღმწერელის" ჩვენებაც: "ხოლო ამავე ჟამთა [იგულისხმება დიმიტრი თავდადებულის მეფობა - ა.ჩ.] ბრწყინვიდა პატიოსან პიმენ სალოსი, რომელიც გარესჯით წარმოვიდა და დაემკჳდრა ბელაქანს, ქვაბსა რასამე, რომელმან ნათესავი ლეკთა წარმართობისაგან მოაქცინა, რომელნი ჰგიან სარწმუნოებასა ზედა ქრისტესსა. ამას თანა ბრწყინვიდა დიდიცა იგი მოღუაწე ანტონი ნაოჴრებულისძე, ნათესავით მესი" [3]. სად უნდა იყოს ამოჭრილი წარწერა? ალბათ, ხუნძახის რაიონში, როგორც ამას -ტა ბოლოსართი გვაფიქრებინებს (იხ.ზემოთ). წარწერაში მოცემული ხუნძური წინადადება უძველესი ენობრივი დოკუმენტია ამ ენის (და, საერთოდ, დაღისტნის ენების) ისტორიისა (აკად.გიუკდენშტედტის ლექსიკური ჩანაწერები 1772-1773 წლებს ეკუთვნის) და ეს უძველესი დოკუმენტი ქართული ანბნითაა შესრულებული.

АРН. ЧИКОБАВА

ГРУЗИНСКО-АВАРСКАЯ НАДПИСЬ XLV В. ИЗ ДАГЕСТАНА

(Предварительное сообщение)

Резюме

Надпись высечена на каменном кресте из белого тесанного известняка (разм. 221/з смХ 17 см): крест хранится в Дагестанском Центральном Музее в г.Махач-Кала; поступил в Музей из Буйнакского антирелигиозного Музея в 1933 г.; не известно, откуда доставлен в последний.

Надпись хорошо сохранилась (пострадало лишь одно место: обломлен угол); влияния атмосферных осадков не заметно, повидимому, крест был водружен внутри помещения. Надпись сделана грузинским церковным уставным письмом „мтаврули" (грузинская часть) и грузинским церковным строчным „нусхури“ (аварская часть); разграничение двух шрифтов, впрочем, строго не проводится: в отдельных словах используются как тот, так и другой шрифты. По характеру письма памятник нужно отнести к XIII-XIV в. и но всяком случае, не позднее XV века. Грузинский хронограф "Жамта-агмцерели" (XIII-XIV в.) указывает на миссионерскую деятельность некоего Пимена Салоса по обращению дагестанцев в христианство из язычества в царствование Димитрия Самопожертвователя (семидесятые и восьмидесятые годы XIII в.). Али-Хаджи Чухский, личный секретарь Шамиля, в своей исторической записке отмечает постройку грузинами церкви в Датунта, в центральном Дагестане в ущельи Аварского Койсу, севернее Кахиба в I363 году. Таким образом, исторические факты и палеографические данные подкрепляют выставленную датировку. После XV в. возможность появления таких памятников в Дагестане, уже мусульманском, совершенно отпадает. Надпись состоит из 11 строк; в грузинской части слова сплошь да рядом находятся под титлом, в аварской части титло используется только раз; слова приводятся без сокращения: видимо, этой части надписи уделялось особое внимание.

Текст надписи:

С титлами

ჳ`ri ke še t`e ç`o t`e: ç`o sarkeli : çobtegi : botb

čahlta : ra...w: č`he sita: a`n: o`: y`o:gabrli daicown

с раскрытием титлов:

ჳouari kriste šeiçqale teodore çmidao teodore: çmidao

sarkeli: cobtegi,: botb : čahta: ra...w:č`he1

sita amin: oupalo: ymerto čoueno gabrieli daicouen

Перевод грузинской части:

Крест христе помилуй Феодора Святой Феодор: святой Саркелий:

...амин: господи боже наш Гавриила защити

В этой части любопытно упоминание св.Саркелия: по указанию специалистов такого святого греко-римская церковь не знала. Невольно вспоминается хазарский город Саркел - "Белая Вежа"; есть указания что у аварцев встречается имя мужчины „Саркил“; „саракел" встречается в сванской фразе проклинания. Как бы то ни было, Саркел отражает местную деиствительность: вслед за обращнием к нему и начинается аварский текст. В аварской фразе бесспорно значение первого выражении: წობ თეგი çob, это авар ç¤ob милость; თეგი tegi форма желательного наклонения от глагола ლ'ეზე l'eze "класть", "положить": წობ თეგი çob tegi "помилуй", дословно: " да положится милостьЭ; ср.известное выражение: ალლაჰასულ წაობ ლ'ეგი დუდა! allahasul ç¤ob l'egi duda! "да падает (положится) на тебя милость аллаха!". Геминированный წ¤ ç¤ ლ' l' в грузинском языке и соответствующих букв в грузинском алфавите. Остальная часть текста пока окончательно не разъяснена. По всей вероятности, რa...ვ  ra...w имеет окончание ვ w, показателя первого класса (имена муж.рода): корневой ვ w в исходе аварских слов не встречается. После რ r начало ა а ясно виднеется; дальше угол обломлен; если тут подразумевать რავ raw, его можно было бы считать окончанием причастия прош. времени и воссоединивши с частью предшествующего слова, имели бы ჰ(ა)ლტარავ h(a)ltaraw (от глаг. ჰაალტიზე hæltize) "потрудившийся"; но это встречает ряд препятствий. Возможно რ|ა (з га...w связать со словом რაღ ray «сражение", რაღიზე rayize "сражаться" რაღ`ავ  ray`aw = რაღულავ rayulaw "воинственный", но тогда надо допустить, что в дефектной части слово было под титлом. Последнее слово სიტა sita, если это не окончание ჩ`ჰე c`he, предстваляется локативом серии -და -da от слова s`i "башня": სიტა sita <--  სიდა sida "на башне". Локатив на -ტა -ta характерен для хунзахского говора северного наречия; этим определялось бы местопроисхождение памятника. Слово ჩაჰლტა čahlta, возможно, обстоятельство места в форме локатива с тем же -ტა -ta вместо -და -da (напоминает оно также авар. ჩალთა čalta "боевая секира", но тогда это не обстоят. места и не локатив!). Слово ბოტბ botb также гадательно можно было связать со словом ბო bo "войском": ბოტბ botb вместо ბოტ bot "в воиске", "под воиском". Во всяком случае это не имя лица: глагол ლ'ეზე l'eze требует локат. на -და -da, чего тут не имеется. Слово ჩ`ჰე č`he? Не связано ли оно со словом ჩაფჴენ čapqen (||ჩაფხენ čapxen) "набег"?! Всё это гадательно. Бесспорно лишь, что это - надпись аварская; что в ней у Саркелия испрашивается милость для мужщины.

Лингвистически надпись ценна, как дрвнейший (пока) документ истории аварского языка да и, вообще, дагестанских языков. Эта древнейшая надпись высечена грузинским шрифтом; в этом её несомненное культурно-историческое значение.

Грузинский филиал АН СССР

Института языка, истории и материальной культуры имени акад. Н.Я.Марра

Тбилиси

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

^{1.წაკითხულია ენიმკის კავკასიურ ენათა განყოფილების სხდომაზე 31/3/190}

ციტირებული ლიტერატურა:

1. П.Услар. Начало христианства в Закавказье и на Кавказе. Сбор всед. о кавказ. горцах, II, გვ.1-24.

2. სიმ.ჯანაშია. საქართველო ადრინდელი ფეოდალიზაციის გზაზე, ტფილისი, 1937, გვ.96-102

3. "ქართლის ცხოვრება", მეორე გამოცემა ზაქ. ჭიჭინაძისა, ტფილისი, 1897, გვ.612.

• ჩრდილოეთ კავკასიის ქართული ძეგლები