<უკან დაბრუნება

თეიმურაზ მიბჩუანი - ქართული ძეგლები ჩრდილო კავკასიაში // ძეგლის მეგობარი. - 1974. - კრ.36. - გვ.63-67.

ჩრდილოეთ კავკასიის მთიანეთი სხვადასხვა ეპოქის ძეგლთა საინტერესო სამყაროს წარმოადგენს. აქედან ჩვენ გვინდა მოკლედ შევეხოთ ყარაჩა - ბალყარეთის ტერიტორიაზე მიმობნეულ შუა საუკუნეების ზოგიერთ მატერიალურ კულტურის ძეგლს. ყარაჩა, რომელიც ძირითადად ყარაჩაფლებით არის დასახლებული, ადმინისტრაციულ - ტერიტორიული დაყოფის მიხედვით ყარაჩა-ჩერქეზეთის ავტონომიურ ოლქში შედის, ხოლო ბალყარეთი ყაბარდო-ბალყარეთის ასსრ-ში. ყარაჩა მდ.ყუბანის სათავეში მდებარეობს, ბალყარეთის მდინარეების მალყარის, ბეზენგის, ჩეგემის, ბახსანისა და მალკის ხეობებში ყარაჩა-ბალყარლები ერთი ეთნიკური ჯგუფიდან განაყარი მონათესავე ხალხებია. მათი წარმომადგენლობის საკითხი მიმდინარე საუკუნის 60-იან წლებამდე ბურუსით იყო მოცული. სწორედ ამან განაპირობა 1959 წელს ნალჩიკში სპეციალური სამეცნიერო სესიის მოწვევა, რომელიც მიეძღვნა აღნიშნული ხალხების ეთნოგენეზის პრობლემას. ამ სესიის მუშაობაში მონაწილეობა მიიღეს, როგორც ადგილობრივმა მკვლევარებმა, ისევე ცნობილმა საბჭოთა კავკასიისმცოდნეებმა პროფ. ი.ლავროვმა, ალ.რობაქიძემ, რ.ხარაძემ, ანჩაბაძემ და სხვ. როგორც გაირკვა, ეს ხალხი მათ დღევანდელ ტერიტორიაზე შემოსახლდნენ არა უადრეს XIV-XV საუკუნეებისა. ყარაჩაელები ბალყარელებს უნდა გამოყოფოდნენ XVII საუკუნის შუა წლებში და დასახლებულიყვნენ ყუბანის სათავეებში. სესიის დასკვნით ნაწილში ნათქვამია, რომ ყარაჩა-ბალყარელთა ეთნიკური ფორმირების პროცესში, ჩრდილოეთ კავკასიის სხვა ხალხებთან ერთად გარკვეული როლი უნდა შეესრულებინათ სვანებსაც.

გამოთქმულია მოსაზრება, რომ დღევანდელ ყარაჩა - ბალყარელთა ტერიტორიაზე ოდესღაც სვანებს უნდა ეცხოვრათ. მიუხედავად ამისა, დღევანდელ ყარაჩა-ბალყარელების ეთნოგენეზის მკვლევართ კვლავ არა აქვს გამახვილებული ყურადღება სვანების აღნიშნულ ტერიტორიაზე განსახლების შესაძლებლობის საკითხზე. წლების განმავლობაში ამ საკითხთან დაკავშირებით დაგროვილი მასალა გვარწმუნებს, რომ სვანების ჩრდილოეთ კავკასიაში განსახლება დასტურდება უამრავი ფაქტით. რომ არაფერი ვთქვათ დოკუმენტებსა და ჩვენს მიერ სვანეთსა და ჩრდილოეთ კავკასიაში ჩაწერილ გადმოცემებზე, ყურადსაღებია იქ არსებული ქართული მატერიალური კულტურის ძეგლები, ქართველური წარმოშობის ტოპონიმები და გვარები მარტო ბალყარეთის ტერიტორიაზე 90-მდე ასეთი ტოპონიმია გამოვლენილი (ლაშგუდა, კუდაი ნაკ, ლესგენ, ჟაბოლარ, ლაბუ, ლაგურა ლალვერ, ლამგუთ, ლახრან, ჟულუ, გაგიშ შურუ, მუხოლ და სხვ). ყუბანის სათავეებში კი 30 (უშგულან, მახარ, ხურზუკ, ლაბგვიარ, დალარ, ბაჩა-ზოგ, ტიბერდა, კლუხორი ხატიფარა, სულახატ, სენტი, მუხა ხუმარა, შუანა და სხვ.). სვანური და ზოგჯერ რაჭული წარმოშობის გვარებიდან აღსანიშნავია: ბოტტაევ-კახიანი, გეკიევ-კახიანი, ებზეევ–არღვლიანი (ებზე-ს ყარაჩაბალყარლები ეთნონიმის სახით ხმარობენ სვანების მიმართ,) ერისტაევ-ერისთავი ოთარლარ-დადეშქელიანი, ჟაბელარ - დადეშქელიანი, რახაილარ-რეხვიაშვილი, სოტტაევ-ყიფიანი, ტაპასხანოვ-ქურდიანი. ქურდანოვ-ქურდიანი, შახმურზაევ-გუჯეჯიანი, შუანოვ (?) "შუან" სვანურად სვანეთი, ჩარკუიანოვ - ჩარკვიანი; ჯაპპუევ-ჯაფარიძე, ხუბიევ - ხვიბლიანი, წულკიანოვ - წულკიანი, მიმჩუევ - მიბჩუანი და სხვ.

მატერიალური კულტურის ძეგლებიდან აღსანიშნავია ყუბანის სათავეებში მდებარე ქრისტიანული მონასტრები, რომლებიც დათარიღებულია X–XI საუკუნეებით ერთ მათგანს ეწოდება სენტი (ქვედა თებედრა), ამ სოფლის ადრინდელი სახელი. მეორეს – შუანა, რომელიც აშენებულია ამავე სახელწოდების მთაზე. შუანა ადრე ეწოდებოდა დღევანდელ აულ კოსტა-ხეთაგუროვოს, სადაც 1870 წლიდან მოსახლეობენ ჩრდილო ოსეთის სოფ.ნართიდან გადმოსული ოსები. ორივე ძეგლი სავალალო მდგომარეობაშია, ჩამოხსნილი აქვთ კარები, შიგნით საქონელი შედის და სიბინძურის გამო ადამიანის შესვლა შეუძლებელიცაა. შუანა იგივე „ქართული ხარა–ხოტო“ - უნდა იყოს, რომელსაც ვახუშტი იხსენიებს როგორც დასავლეთ საქართველოს ერთ -ერთ ეპარქიას. საყურადღებოა თვით ადგილის სახელწოდება, რაც ნიშნავს სვანეოს. ასევე, სენტი იდენტური უნდა იყოს სვანეთის სეტის (მესტიის შუა სოფელი). აულ ხურზუგში (მდ.ყუბანის სათავე), მთაზე დგას XII–XIII საუკუნეებით დათარიღებული სვანური კოშკი, რომელსაც „გოშაიახ-ყალა“ ეწოდება. მას თავი მორღვეული აქვს და ამდენად სვანური კოშკებისათვის დამახასიათებელი პარაპეტი ვერ შემოუნახავს. სვანური თქმულება–გადმოცემებით იგი მიჩნეულია გოშუანების საკუთრებად, რომლებიც ცხოვრობდნენ ხურზუგში. იქ ჩადენილ მკვლელობის გამო ისინი იძულებით გადმოსულან სვანეთში. გადმოცემის მიხედვით სვანეთში გადმოსული სამი ძმა გოშუანისაგან არიან წარმოშობილი ისეთი გვარები როგორიცაა: ჩხუმიანი ხერგიანი, მარგველიანი. ისინი ახლაც ნათესაობენ ერთმანეთს.

ყარაჩაში ჩაწერილი გადმოცემის მიხედვით ხურზუგის კოშკის მეპატრონე გოშაია-ბიჩე (გოშუანის ქალბატონი) დასაფლავებულია მეორე აულში, ქართ-ჯურთის სასაფლაოზე, სადაც მის აკლდამას ეწოდება „გოშაიახ–ბიჩექეშენი" - გოშუანის ქალბატონის აკლდამა. ეს აკლდამა დათარიღებულია XVI–XVII საუკუნით დღემდეა შემონახული სოფ.ბეზინგიში სვანური კოშკი ე.წ. „აკ-ყალა" (თეთრი კოშკი). მას ადრე „ებზე-ყალას“ (სვანების კოშკს) უწოდებდნენ, მაგრამ ადგილობრივმა მკვლევარებმა მას, რატომღაც, სახელი შეუცვალეს იგი თავმორღვეულია. არსებობს ამ კოშკის სურათი, რომელიც ე.ბ.ბერშტეინს 1937 წ. გადაუღია მაშინ კოშკს შენარჩუნებული ჰქონია თავისი მთლიანობა და სვანური კოშკებისათვის დამახასიათებელი პარაპეტიც. ეს სურათი ალ.რობაქიძემ და რ.ხარაძემ გამოაქვეყნეს ნალჩიკის 1959 წლის სამეცნიერო სესიის მასალათა კრებულში, რომელიც გამოვიდა 1960 წ. ძეგლი დათარიღებულია XVII-XVIII საუკუნით. უვნებლადაა გადარჩენილი ჩეგემის კოშკი, რომელიც მკვლევართა მიერ უცილობლად სვანურ კოშკად არის აღიარებული. დათარიღებულია XVII ს. მნიშვნელოვან ანსამბლს წარმოადგენს ჟაბოევის ციხე-სიმაგრეთა კომპლექსი. ჟაბოევები დადეშქელიანებია. ჟაბ-სვანური სიტყვაა და აღმოსავლეთით მდებარე “უბანს, ადგილს ან ციხეს ნიშნავს. მსგავსი ტოპონიმები სვანეთშიც გვხვდება. საგულისხმოა, რომ ხუმარის მომიჯნავე ხეობის, ყუბანის თავში მთასა და მასზე კოშკის “ნანგრევების ნაშთს ადგილობრივნი "Гора Тамары" და "Крепость Тамары"-ის უწოდებენ. ეს ტოპონიმი კარაჩაევსკის რაიონის ყველა მცხოვრებთათვის ცნობილია და მით უმეტეს მხარის წარსულის მკვლევართათვის. რომლებიც ამ სახელწოდებას რატომღაც არსად არ იხსენიებენ ტოპონიმებისა თუ ძეგლების მიმოხილვის დროს. ამავე აულ ხუმარაში არის ერთი დიდი ქვა, რომლის სიგრძე 5 და სიმაღლე, 3,5 მეტრია. მას თამარის ქვას უწოდებენ. გადმოცემით, აქ ჭედავდნენ თამარის ცხენს, რომლის ფლოქვების ანაბეჭდები ახლაც ეტყობა ქვას. ქვაზე მართლაც სამი სხვადასხვა ზომის „ყუთია“ ამოჭრილი. ხუმარის თავზე, მთის ძირში 3 მეტრი სიმაღლის ბრტყელი, უხეშად გათლილი ქვაა აღმართული, რომლის მთელ სიგრძე-სიგანეზე ჯვარია გამოსახული. ადგილობრივნი მასაც თამარის სახელს უკავშირებენ. მათივე თქმით თამარი ქართველი ჯარის მეთაური იყო (და არა მეფე), რომელიც შიშის ზარს სცემდა მტერს და მოღვაწეობდა 500-600 წლის წინათ. თამარის მთის მომიჯნავე კლდეებში დაახლოებით 36 ”ოთახია“, რომელშიაც დაეტევა ექვსამდე ადამიანი. ეს კატაკომბები VIII-XII საუკუნეებით არის დათარიღებული. გადმოცემების მიხედვით მათში თამარის ჯარი იყო ჩასაფრებული. აულ ხუმარაში ჩავიწერეთ საინტერესო გადმოცემა თამარის გარდაცვალების თაობაზე. მათი რწმენით, თამარი, სადღაც მისი მთისა და კოშკის მახლობლად არის დასაფლავებული. ჩრდილოეთ კავკასიაში ზემოხსენებული მსგავსი  ძეგლების ნანგრევები და ნაშთები სხვაც ბევრია” რომელთაც კვლავ სპეციალური შესწავლა და ყურადღება სჭირდებათ.

• ჩრდილოეთ კავკასიის ქართული ძეგლები